| 
   GAMBUH
  (Langkah Catur Sembah) 
   | 
 
 
  | 
   48 
   | 
  
   Samengko ingsun tutur 
  Sembah catur supaya lumuntur 
  Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa,
  kaki 
  Ing kono lamun tinemu 
  Tandha nugrahaning Manon 
   | 
  
   Kelak saya bertutur, 
  Empat macam sembah supaya
  dilestarikan; 
  Pertama; sembah raga, kedua;
  sembah cipta, ketiga; sembah jiwa, dan keempat;
  sembah rasa, anakku ! 
  Di situlah akan bertemu dengan 
  pertanda anugrah Tuhan. 
   | 
 
 
  | 
   49 
   | 
  
   Sembah raga punika 
  Pakartine wong amagang laku 
  Susucine asarana saking warih 
  Kang wus lumrah limang wektu 
  Wantu wataking weweton 
   | 
  
   Sembah raga adalah 
  Perbuatan orang yang lagi magang
  “olah batin” 
  Menyucikan diri dengan sarana air, 
  Yang sudah lumrah misalnya lima
  waktu 
  Sebagai rasa menghormat waktu 
   | 
 
 
  | 
   50 
   | 
  
   Inguni uni durung 
  Sinarawung wulang kang sinerung 
  Lagi iki bangsa kas ngetokken
  anggit 
  Mintokken kawignyanipun 
  Sarengate elok elok 
   | 
  
   Zaman dahulu belum 
  pernah dikenal ajaran yang penuh
  tabir, 
  Baru kali ini ada orang
  menunjukkan hasil rekaan, 
  memamerkan ke-bisa-an nya 
  amalannya aneh aneh 
   | 
 
 
  | 
   51 
   | 
  
   Thithik kaya santri Dul 
  Gajeg kaya santri brai kidul 
  Saurute Pacitan pinggir pasisir 
  Ewon wong kang padha nggugu 
  Anggere padha nyalemong 
   | 
  
   Kadang seperti santri “Dul”
  (gundul) 
  Bila tak salah, seperti santri
  wilayah selatan 
  Sepanjang Pacitan tepi pantai 
  Ribuan orang yang percaya. 
  Asal-asalan dalam berucap 
   | 
 
 
  | 
   52 
   | 
  
   Kasusu arsa weruh 
  Cahyaning Hyang kinira yen karuh 
  Ngarep arep urub arsa den kurebi 
  Tan wruh kang mangkono iku 
  Akale kaliru enggon 
   | 
  
   Keburu ingin tahu, 
  cahaya Tuhan dikira dapat
  ditemukan, 
  Menanti-nanti besar keinginan
  (mendapatkan anugrah) namun gelap mata 
  Orang tidak paham yang demikian
  itu 
  Nalarnya sudah salah kaprah 
   | 
 
 
  | 
   53 
   | 
  
   Yen ta jaman rumuhun 
  Tata titi tumrah tumaruntun 
  Bangsa srengat tan winor lan laku
  batin 
  Dadi nora gawe bingung 
  Kang padha nembah Hyang Manon 
   | 
  
   Bila
  zaman dahulu, 
  Tertib teratur
  runtut harmonis 
  sariat
  tidak dicampur aduk dengan olah batin, 
  jadi
  tidak membuat bingung 
  bagi
  yang menyembah Tuhan 
   | 
 
 
  | 
   54 
   | 
  
   Lire sarengat iku 
  Kena uga ingaran laku 
  Dhingin ajeg kapindone ataberi 
  Pakolehe putraningsun 
  Nyenyeger badan mrih kaot 
   | 
  
   Sesungguhnya sariat itu 
  dapat disebut olah,
  yang bersifat ajeg dan tekun. 
  Anakku, hasil sariat adalah dapat
  menyegarkan badan 
  agar lebih baik, 
   | 
 
 
  | 
   55 
   | 
  
   Wong seger badanipun 
  Otot daging kulit balung sungsum 
  Tumrah ing rah memarah 
  Antenging ati 
  Antenging ati nunungku 
  Angruwat ruweding batos 
   | 
  
   badan, otot, daging, kulit dan
  tulang sungsumnya menjadi segar, 
  Mempengaruhi darah, membuat tenang
  di hati. 
  Ketenangan hati membantu 
  Membersihkan kekusutan batin 
   | 
 
 
  | 
   56 
   | 
  
   Mangkono mungguh ingsun 
  Ananging ta sarehne asnafun 
  Beda beda panduk pandhuming dumadi 
  Sayektine nora jumbuh 
  Tekad kang padha linakon 
   | 
  
   Begitulah menurut ku ! 
  Tetapi karena orang itu
  berbeda-beda, 
  Beda pula garis nasib dari Tuhan. 
  Sebenarnya tidak cocok 
  tekad yang pada dijalankan itu 
   | 
 
 
  | 
   57 
   | 
  
   Nanging ta paksa tutur 
  Rehne tuwa tuwase mung catur 
  Bok lumuntur lantaraning reh utami 
  Sing sapa temen tinemu 
  Nugraha geming kaprabon 
   | 
  
   Namun terpaksa memberi nasehat 
  Karena sudah tua kewajibannya
  hanya memberi petuah. 
  Siapa tahu dapat lestari menjadi
  pedoman tingkah laku utama. 
  Barang siapa bersungguh-sungguh
  akan 
  mendapatkan anugrah kemuliaan dan
  kehormatan. 
   | 
 
 
  | 
   58 
   | 
  
   Samengko sembah kalbu 
  Yen lumintu uga dadi laku 
  Laku agung kang kagungan Narapati 
  Patitis tetesing kawruh 
  Meruhi marang kang momong 
   | 
  
   Nantinya, sembah
  kalbu itu 
  jika berkesinambungan juga
  menjadi olah spiritual. 
  Olah (spiritual) tingkat tinggi
  yang dimiliki Raja. 
  Tujuan ajaran ilmu ini; 
  untuk memahami yang mengasuh diri
  (guru sejati/pancer) 
   | 
 
 
  | 
   59 
   | 
  
   Sucine tanpa banyu 
  Mung nyunyuda mring hardaning
  kalbu 
  Pambukane tata titi ngati ati 
  Atetep telaten atul 
  Tuladan marang waspaos 
   | 
  
   Bersucinya tidak menggunakan air 
  Hanya menahan nafsu di hati 
  Dimulai dari perilaku yang
  tertata, teliti dan hati-hati (eling dan waspada) 
  Teguh, sabar dan tekun, 
  semua menjadi watak dasar, 
  Teladan bagi sikap waspada. 
   | 
 
 
  | 
   60 
   | 
  
   Mring jatining pandulu 
  Panduk ing ndon dedalan satuhu 
  Lamun lugu legutaning reh maligi 
  Lageane tumalawung 
  Wenganing alam kinaot 
   | 
  
   Dalam penglihatan yang sejati, 
  Menggapai sasaran dengan tata cara
  yang benar. 
  Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan
  konsentrasi 
  Sampai terbiasa mendengar suara
  sayup-sayup dalam keheningan 
  Itulah, terbukanya “alam lain” 
   | 
 
 
  | 
   61 
   | 
  
   Yen wus kambah kadyeku 
  Sarat sareh saniskareng laku 
  Kalakone saka eneng ening eling 
  Ilanging rasa tumlawung 
  Kono adiling Hyang Manon 
   | 
  
   Bila telah mencapai seperti itu, 
  Saratnya sabar segala tingkah
  laku. 
  Berhasilnya dengan cara; 
  Membangun kesadaran, mengheningkan
  cipta, pusatkan fikiran kepada energi Tuhan. 
  Dengan hilangnya rasa sayup-sayup,
  di situlah keadilan Tuhan terjadi. (jiwa memasuki alam gaib rahasia Tuhan) 
   | 
 
 
  | 
   62 
   | 
  
   Gagare ngunggar kayun 
  Tan kayungyun mring ayuning kayun 
  Bangsa anggit yen ginigit nora
  dadi 
  Marma den awas den emut 
  Mring pamurunging kalakon 
   | 
  
   Gugurnya jika menuruti kemauan
  jasad (nafsu) 
  Tidak suka dengan indahnya
  kehendak rasa sejati, 
  Jika merasakan keinginan yang
  tidak-tidak akan gagal. 
  Maka awas dan ingat lah 
  dengan yang membuat gagal tujuan 
   | 
 
 
  | 
   63 
   | 
  
   Samengko kang tinutur 
  Sembah katri kang sayekti katur 
  Mring Hyang Sukma sukmanen saari
  ari 
  Arahen dipun kacakup 
  Sembaling jiwa sutengong 
   | 
  
   Nanti yang diajarkan 
  Sembah ketiga yang
  sebenarnya diperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa). 
  Hayatilah dalam kehidupan
  sehari-hari 
  Usahakan agar mencapai sembah jiwa
  ini anakku ! 
   | 
 
 
  | 
   64 
   | 
  
   Sayekti luwih perlu 
  Ingaranan pepuntoning laku 
  Kalakuwan tumrap kang bangsaning
  batin 
  Sucine lan awas emut 
  Mring alaming lama maot 
   | 
  
   Sungguh lebih penting, yang 
  disebut sebagai ujung jalan
  spiritual, 
  Tingkah laku olah batin, yakni 
  menjaga kesucian dengan awas dan
  selalu ingat akan alam nan abadi kelak. 
   | 
 
 
  | 
   65 
   | 
  
   Ruktine ngangkah ngukut 
  Ngiket ngruket triloka kakukut 
  Jagad agung ginulung lan jagad
  alit 
  Den kandel kumadel kulup 
  Mring kelaping alam kono 
   | 
  
   Cara menjaganya dengan menguasai,
  mengambil, mengikat, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai. 
  Jagad besar tergulung oleh jagad
  kecil, 
  Pertebal keyakinanmu anakku ! 
  Akan kilaunya alam tersebut. 
   | 
 
 
  | 
   66 
   | 
  
   Kaleme mawi limut 
  Kalamatan jroning alam kanyut 
  Sanyatane iku kanyatan kaki 
  Sejatine yen tan emut 
  Sayekti tan bisa awor 
   | 
  
   Tenggelamnya rasa melalui suasana
  “remang berkabut”, 
  Mendapat firasat dalam alam yang
  menghanyutkan, 
  Sebenarnya hal itu kenyataan,
  anakku ! 
  Sejatinya jika tidak ingat 
  Sungguh tak bisa “larut” 
   | 
 
 
  | 
   67 
   | 
  
   Pamete saka luyut 
  Sarwa sareh saliring panganyut 
  Lamun yitna kayitnan kang mitayani 
  Tarlen mung pribadinipun 
  Kang katon tinonton kono 
   | 
  
   Jalan keluarnya dari luyut (batas
  antara lahir dan batin) 
  Tetap sabar mengikuti “alam yang
  menghanyutkan” 
  Asal hati-hati dan waspada yang
  menuntaskan tidak lain hanyalah diri pribadinya 
  yang tampak terlihat di situ 
   | 
 
 
  | 
   68 
   | 
  
   Nging away salah surup 
  Kono ana sajatining urub 
  Yeku urub pangareb uriping budi 
  Sumirat sirat narawung 
  Kadya kartika katonton 
   | 
  
   Tetapi jangan salah mengerti 
  Di situ ada cahaya sejati 
  Ialah cahaya pembimbing, 
  energi penghidup akal budi. 
  Bersinar lebih terang dan
  cemerlang, 
  tampak bagaikan bintang 
   | 
 
 
  | 
   69 
   | 
  
   Yeku wenganing kalbu 
  Kabukane kang wengku winengku 
  Wewengkone wis kawengku neng
  sireki 
  Nging sira uga kawengku 
  Mring kang pindha kartika byor 
   | 
  
   Yaitu membukanya pintu hati 
  Terbukanya yang kuasa-menguasai
  (antara cahaya/nur dengan jiwa/roh). 
  Cahaya itu sudah kau (roh) kuasai 
  Tapi kau (roh) juga dikuasai 
  oleh cahaya yang seperti bintang
  cemerlang. 
   | 
 
 
  | 
   70 
   | 
  
   Samengko ingsun tutur 
  Gantya sembah ingkang kaping catur 
  Sembah rasa karasa wosing dumadi 
  Dadine wis tanpa tuduh 
  Mung kalawan kasing batos 
   | 
  
   Nanti ingsun ajarkan, 
  Beralih sembah yang
  ke empat. 
  Sembah rasa terasalah
  hakekat kehidupan. 
  Terjadinya sudah tanpa petunjuk, 
  hanya dengan kesentosaan batin 
   | 
 
 
  | 
   71 
   | 
  
   Kalamun durung lugu 
  Aja pisan wani ngaku aku 
  Antuk siku kang mangkono iku kaki 
  Kena uga wenang muluk 
  Kalamun wus padha melok 
   | 
  
   Apabila belum bisa membawa diri, 
  Jangan sekali-kali berani
  mengaku-aku, 
  mendapat laknat yang demikian itu
  anakku ! 
  Artinya, seseorang berhak berkata
  apabila sudah mengetahui dengan nyata. 
   | 
 
 
  | 
   72 
   | 
  
   Meloke ujar iku 
  Yen wus ilang sumelanging kalbu 
  Amung kandel kumandel 
  Amarang ing takdir 
  Iku den awas den emut 
  Den memet yen arsa momot 
   | 
  
   Menghayati pelajaran ini 
  Bila sudah hilang keragu-raguan
  hati. 
  Hanya percaya dengan
  sungguh-sungguh kepada takdir 
  itu harap diwaspadai, diingat, 
  dicermati bila ingin menguasai
  seluruhnya. 
   | 
 
 
  | 
   73 
   | 
  
   Pamoting ujar iku 
  Kudu santosa ing budi teguh sarta
  sabar tawekal legaweng ati 
  Trima lila ambeg sadu 
  Weruh wekasing dumados 
   | 
  
   Melaksanakan petuah itu 
  Harus kokoh budipekertinya 
  Teguh serta sabar 
  tawakal lapang dada 
  Menerima dan ikhlas apa adanya
  sikapnya dapat dipercaya 
  Mengerti “sangkan paraning
  dumadi”. 
   | 
 
 
  | 
   74 
   | 
  
   Sabarang tindak tanduk 
  Tumindake lan sakadaripun, 
  Den ngaksama kasisipaning sesami, 
  Sumimpanga ing laku dur, 
  Hardaning budi kang ngrodon. 
   | 
  
   Segala tindak tanduk 
  dilakukan ala kadarnya, 
  memberi maaf atas kesalahan
  sesama, 
  menghindari perbuatan tercela, 
  (dan) watak angkara yang besar. 
   | 
 
 
  | 
   75 
   | 
  
   Dadya weruh iya dudu, 
  Yeku minangka pandaming kalbu, 
  Ingkang buka ing kijab bullah
  agaib, 
  Sesengkeran kang sinerung, 
  Dumunung telenging batos. 
   | 
  
   Sehingga tahu baik dan buruk, 
  Demikian itu sebagai ketetapan
  hati, 
  Yang membuka penghalang/tabir
  antara insan dan Tuhan, 
  Tersimpan dalam rahasia, 
  Terletak di dalam batin. 
   | 
 
 
  | 
   76 
   | 
  
   Rasaning urip iku, 
  Krana momor pamoring sawujud, 
  Wujudollah sumrambah ngalam
  sakalir, 
  Lir manis kalawan madu, 
  Endi arane ing kono. 
   | 
  
   Rasa hidup itu 
  dengan cara manunggal dalam satu
  wujud, 
  Wujud Tuhan meliputi alam semesta, 
  bagaikan rasa manis dengan madu.
  Begitulah ungkapannya. 
   | 
 
 
  | 
   77 
   | 
  
   Endi manis endi madu, 
  Yen wis bisa nuksmeng pasang semu, 
  Pasamoaning hebing kang Mahasuci, 
  Kasikep ing tyas kacakup, 
  Kasat mata lair batos. 
   | 
  
   Mana manis mana madu, 
  apabila sudah bisa menghayati
  gambaran itu, 
  Bagaimana pengertian sabda Tuhan, 
  Hendaklah digenggam di dalam hati,
  sudah jelas dipahami secara lahir dan batin. 
   | 
 
 
  | 
   78 
   | 
  
   Ing batin tan kaliru 
  Kedhap kilap liniling ing kalbu, 
  Kang minangka colok celaking Hyang
  Widhi, 
  Widadaning budi sadu, 
  Pandak panduking liru nggon. 
   | 
  
   Dalam batin tak keliru, 
  Segala cahaya indah dicermati
  dalam hati, 
  Yang menjadi petunjuk dalam
  memahami hakekat Tuhan, 
  Selamatnya karena budi (bebuden)
  yang jujur (hilang nafsu), 
  Agar dapat merasuk beralih
  “tempat”. 
   | 
 
 
  | 
   79 
   | 
  
   Nggonira mrih tulus, 
  Kalaksitaning reh kang rinuruh, 
  Nggyanira mrih wiwal warananing
  gaib, 
  Paranta lamun tan weruh, 
  Sasmita jatining endhog. 
   | 
  
   Agar usahamu berhasil, 
  Dapat menemukan apa yang dicari, 
  upayamu agar dapat melepas
  penghalang kegaiban, 
  Apabila kamu tidak paham ;
  lihatlah tentang bagaimana terjadinya telur. 
   | 
 
 
  | 
   80 
   | 
  
   Putih lan kuningipun, 
  Lamun arsa titah, 
  titah teka mangsul, 
  Dene nora mantra-mantra yen ing
  lair, 
  Bisa aliru wujud, 
  Kadadeyane ing kono. 
   | 
  
   Putih dan kuningnya, 
  bila akan mewujud (menetas), 
  wujud datang berganti, 
  tak disangka-sangka, 
  bila kelahirannya 
  dapat berganti wujud, 
  Kejadiannya di situ ! 
   | 
 
 
  | 
   81 
   | 
  
   Istingarah tan metu, 
  Lawan istingarah tan lumebu, 
  Dene ing njro wekasane dadi njawi, 
  Rasakna kang tuwajuh, 
  Aja kongsi kabasturon. 
   | 
  
   Dipastikan tidak keluar, 
  juga tidak masuk, 
  Kenyataannya yang di dalam
  akhirnya menjadi di luar, 
  Rasakan sunguh-sungguh, 
  Jangan sampai terlanjur tak bisa
  memahami. 
   | 
 
 
  | 
   82 
   | 
  
   Karana yen kebanjur, 
  Kajantaka tumekeng saumur, 
  Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, 
  Dadi wong ina tan weruh, 
  Dheweke den anggep dayoh. 
   | 
  
   Sebab apabila sudah terlanjur, 
  akan tak tenang sepanjang hidup,
  tidak ada gunanya bila kelak mati, 
  Menjadi orang hina yang bodoh, 
  dirinya sendiri malah dianggap
  tamu. 
  
  
   | 
 
 
  
  |  | 
   |